CMENTARZYSKO CIAŁOPALNE LUDNOŚCI KULTURY POMORSKIEJ W ROSNOWIE, GM. MANOWO, WOJ. KOSZALIN, STANOWISKO 1

Wcześniejsze odkrycia grobów popielnicowych w rejonie Rosnowa należy prawdopodobnie odnieść do okresu międzywojennego, kiedy to wykonywano przecinkę leśną i robiono przekop przez skarpę w pobliżu rzeki jako prace przygotowawcze do rozpoczęcia budowy drogi, mającej skrócić połączenie wsi Rosnowo z głównym traktem prowadzącym do Koszalina. Nie mamy co prawda wzmianek archiwalnych o odkryciach grobów z tego terenu ani z innego w tym rejonie, jednak przypuszczamy, że właśnie z tego miejsca pochodzi popielnica, która zachowała się w Muzeum Okręgowym w Koszalinie jako pozostałość zbiorów poniemieckich. Popielnicę tę włączamy w opracowaniu w całość pozyskanego przez nas zbioru naczyń z cmentarzyska w Rosnowie. Pierwsze powojenne odkrycia archeologiczne w rejonie Rosnowa miały miejsce w 1973 roku, właśnie podczas kolejnej przebudowy wspomnianej drogi. Pracownicy Przedsiębiorstwa Robót Komunalnych w Koszalinie w trakcie przesuwania spychaczem, dolnych warstw ziemi i poszerzania drogi dokonali odkrycia pierwszego grobu popielnicowego w obwarowaniu kamiennym. Teren ten był miejscem bezpośredniej penetracji archeologicznej, a zebrane w jej wyniku zabytki zostały opracowane.

(poniżej fragment artykułu "Henryk Janocha - Doraźne archeologiczne badania ratowniczo-zabezpieczające prowadzone przez muzeum archeologiczno-historyczne w Koszalinie w 1973 roku." z Koszalińskich Zeszytów Muzealnych. T. 4 z 1974 roku)

Stanowisko 1 - cmentarzysko ludności kultury wschodniopomorskiej.

W połowie września 1973 roku ob. Michał Duzinkiewicz, pracownik Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Robót Komunalnych w Koszalinie, przekazał Muzeum Archeologiczno-Historycznemu w Koszalinie częściowo uszkodzoną popielnicę oraz ułamki innych naczyń, informując równocześnie o miejscu ich odkrycia w Rosnowie pow. Koszalin podczas budowy drogi.
W związku z tą informacją pracownicy Działu Archeologicznego mgr Henryk Janocha i mgr Ignacy Skrzypek w dniu 24 września 1973 roku przeprowadzili doraźne badania archeologiczne w miejscu odkrycia grobu. Zgodnie z informacją pracowników zatrudnionych przy budowie drogi, grób odkryto przypadkowo. W wyniku przesuwania spychaczem dolnych warstw piasku nastąpiło obsunięcie warstwy górnej, z której wysypało się kilka niewielkich kamieni polnych, a także ułamki naczyń i przepalone kości, które zebrał i przekazał muzeum ob. Michał Duzinkiewicz.
Odkryte stanowisko grobowe w Rosnowie, pow. Koszalin, położone jest na wysoczyźnie morenowej, porośniętej lasem sosnowym, w skarpie drogi prowadzącej z Wyszewa do Rosnowa, w odległości około 80 m na wschód od mostu na rzece Radew w Rosnowie (ryc. 1).
Z uwagi na to, iż grób uległ zniszczeniu, trudno odtworzyć jego wygląd. Stosunkowo małe kamienie, jakie wystąpiły na skarpie, zdają się wskazywać, że był to grób popielnicowy w obstawie kamiennej, wewnątrz którego znajdowały się dwie popielnice i jedna przystawka.

Inwentarz:

1. Popielnica nr 1 — w przybliżeniu dwustożkowata z zaokrąglonym załomem brzuśca, łagodnie wyodrębnioną szyjką i lekko zaznaczonym płaskim dnem (ryc. 9a). Brzusiec od dołu aż do załomu schropowacony, pozostała, górna część brzuśca, szyjka oraz cała powierzchnia wewnętrzna wygładzane. Górna część brzuśca zdobiona rzędem dookolnych dołków. Glina schudzona domieszką drobnoziarnistego piasku i tłucznia. Wypał dobry. Barwa szaroceglasta. Popielnica sklejona i uzupełniona gipsem. Wymiary: wysokość — 21,5 cm, średnica wylewu — 17 cm, średnica brzuśca — 26,5 cm, średnica dna — 11, cm, grubość — 0,7 cm.

2. 27 drobnych ułamków popielnicy nr 2. Pochodzą one głównie z partii środkowej naczynia, a pojedyncze z szyjki i dna. Ułamki z partii środkowej zdobione czterema delikatnymi poziomymi liniami rytymi, od których ukośnie ku dołowi zwisają podobne linie ryte, tworząc jakby trójkąty. Powierzchnia ułamków starannie wygładzana. Barwa czarna Glina schudzona domieszką drobnoziarnistego piasku. Wypał dobry. Grubość ścianek naczynia — 0,5—0,8 cm.

3. Drobny fragment przystawki — kubka z szerokim, taśmowatym uchem, zaznaczoną i wyraźnie oddzieloną od brzuśca szyjką i prawdopodobnie dwustożkowatym brzuścem. Na granicy szyjki i brzuśca ornamet trzech dookolnych linii rytych i jeden rząd małych dołeczków. od których naprzeciw ucha biegnie pięć rytych linii pionowych z podobnymi ukośnymi po bokach. Powierzchnia obustronnie wygładzana. Barwa ciemna. Glina schudzona domieszką drobnoziarnistego piasku. Wypał dobry- Grubość ścianki naczynia — 0,3 cm (ryc. 9b).

4. Przepalone kości ludzkie zebrane luźno z wszystkich popielnic. Odkryty grób w obstawie kamiennej z Rosnowa stanowi zapewne część większego cmentarzyska, które zasięgiem obejmuje cały szczyt wzniesienia morenowego. Na podstawie analizy zebranego materiału, a zwłaszcza ceramiki, grób ten można wiązać z kulturą wschodniopomorską okresu halsztackiego. (koniec artykułu)

Omawiane cmentarzysko w Rosnowie, położone jest na wysoczyźnie morenowej porośniętej lasem sosnowym, w północnej skarpie nowo wybudowanej szosy z Rosnowa do Wyszewa, w odległości około 80 m na wschód do mostu na rzece Radwi w Rosnowie (ryc. 1).

Następnego odkrycia trzech grobów na wspomnianym terenie dokonano 6 marca 1974 r. w czasie robót ziemnych. Groby uległy zniszczeniu, natomiast naczynia wraz z kośćmi i fragmenty ceramiki z wyposażenia grobowego uratował i zabezpieczył ob. Władysław Roś z Rosnowa. W dniu 12 marca 1974 r. cały uratowany materiał został przekazany autorowi tego opracowania, który przeprowadził w miejscu odkrycia wizję lokalną. Z obserwacji wynikało, że groby zgrupowane są na kulminacji wyniesienia pokrytego gęstym lasem, które przy budowie szosy uległo częściowej niwelacji. Tempo i rozmach robót ziemnych uniemożliwiły przeprowadzenie stacjonarnych badań wykopaliskowych, ograniczono się jedynie do stałego nadzorowania prowadzonych prac. Kolejna interwencja archeologiczna miała miejsce w dniu 13 września 1974 r. kiedy podczas ścinania tzw. nawisów ziemnych w północnej skarpie drogi zaobserwowano pewne ilości kamieni polnych, fragmenty ceramiki i ciemnobrunatne smugi ziemi. Roboty przerwano powiadamiając o odkryciu byłe Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Koszalinie. Informację przekazał kierownik prac drogowych w Rosnowie ob. Włodzimierz Stawiński zamieszkały w Koszalinie.

Przybyły na miejsce archeolog (mgr Ignacy Skrzypek) wraz z pracownikami zatrudnionymi przy robotach ziemnych przeprowadził doraźne prace ratownicze w miejscu sygnalizowanych odkryć. Już pierwsze obserwacje potwierdziły istnienie w tym miejscu grobów ciałopalnych, już mocno zniszczonych, zlokalizowanych w niewielkiej odległości od siebie. W tym dniu odsłonięto i wyeksplorowano zachowane pozostałości czterech grobów popielnicowych numerując je w kolejności z uwzględnieniem wszystkich poprzednich odkryć na tym terenie. Ogółem więc w Rosnowie na stan. 1 uratowano materiał zabytkowy pochodzący z ośmiu grobów popielnicowych z obwarowaniem kamiennym i bez obwarowania.

Z uwagi na to, że grób (1) odsłonięty w 1973 r. został szczegółowo opisany przez H. Janochę, pomijamy w niniejszym opracowaniu ten opis natomiast w przeprowadzanej analizie obrządku pogrzebowego i form ceramicznych bierzemy pod uwagę Wszystkie odkryte obiekty. Badania antropologiczne przepalonych szczątków kostnych przeprowadzone przez dr Franciszka Rożnowskiego dotyczą materiałów z wszystkich odkrytych grobów i popielnicy pozostałej po zbiorach poniemieckich.

MATERIAŁY

Grób nr 2 — popielnicowy z obwarowaniem kamiennym (zniszczony)

Z uwagi na to, że grób uległ zniszczeniu, trudno jest odtworzyć jego dokładny wygląd. Z relacji odkrywcy a także z rozrzuconych wokół kamieni wnioskujemy, że w obstawie kamiennej, znajdowała się popielnica przykryta misą.

Inwentarz

1. Popielnica baniasta, przysadzista, o esowatym profilu, z zaokrągloną i wychyloną na zewnątrz krawędzią wylewu. Dno płaskie niewyodrębnione, Powierzchnia obustronnie gładzona barwy brunatno-żółtej. Glina schudzona domieszką średnioziarnistego piasku i tłucznia, wypał dobry. Wymiary: wysokość - 21,5 cm, średnica wylewu - 16 cm, średnica brzuśca – 2-6 cm, średnica dna - 11 cm, grubość ścianek - 0,8 cm (ryc. 2). Nr kat. 11224.

2. Misa-pokrywa, szerokootworowa kształtu półkulistego, o krawędzi poziomo uformowanej; zdobionej skośnymi kreskami w grupach po 5-7. Dno płaskie, słabo zaznaczone. Ścianki obustronnie wygładzane barwy szarobrunatnej. Glina schudzona domieszką drobnoziarnistego piasku. Wypał dobry. Wyklejona i uzupełniona gipsem. Wymiary: średnica wylewu — 25 x 21 cm, wysokość – 9 cm, średnica dna — 8 cm, szerokość krawędzi 1 cm, grubość ścianek - 0,7 cm (ryc. 3). Nr kat. 11225.

3. Przepalone szczątki kostne dziecka w wieku infans II, płeć nieokreślona.

Grób nr 3 — popielnicowy z obwarowaniem kamiennym (zniszczony)

Według relacji odkrywcy z marca 1974 r. w północno-zachodniej krawędzi skarpy odsłonięto wśród rozrzuconych otoczaków kamiennych popielnicę, ułamki misy i szczątki kostne. Był to więc zapewne grób popielnicowy z obwarowaniem kamiennym.

Inwentarz

1. Mała popielnica baniasta z sześcioma (jeden utrącony) guzkami, schropowaconym. brzuścem i gładką kielichowato rozchylającą się szyjką z krawędzią, nieznacznie wywiniętą na zewnątrz. Na załomie brzuśca i szyjki widoczny ornament pionowych żłobków rozłożony dookolnie pomiędzy guzkami. Dno płaskie i razem z częścią przydenną równomiernie wygładzone. Powierzchnia zewnętrzna brzuśca szarobrunatna nosi ślady poziomych ciągów pakowych. Powierzchnia wewnętrzna naczynia gładzona barwy ciemnobrunatnej. Glina schudzona domieszką średnioziarnistego piasku z domieszką miki i kwarcu. Wypał dobry.
Zniszczony wylew popielnicy zrekonstruowano i uzupełniono gipsem. Wymiary: wysokość - 21 cm, średnica wylewu- 12 cm, średnica brzuśca 21 cm średnica dna - 10 cm, wysokość szyjki - 6 cm, grubość ścianek - 0,8 cm (ryc. 4a). Nr kat. 11227.

2. Misa półkolista bez ornamentu - zniszczona (wg relacji odkrywcy - innych danych brak).

3. Przepalone kości osobnika zmarłego prawdopodobnie w wieku 35 lat, płci żeńskiej.

Grób nr 4 — popielnicowy z obwarowaniem kamiennym (zniszczony)

Pojawił się na głębokości 0,60 m od powierzchni, w warstwie popielatoszarej próchnicy leśnej, częściowo zagłębiony w szarożółtym piasku calcowym. Podczas niwelacji skarpy obwarowanie kamienne wraz z naczyniem zostało zniszczone i tylko dzięki relacji operatora koparki możemy wnosić o jego wyglądzie.

Inwentarz

1. Popielnica wazowata z zaokrąglonym załomem brzuśca, płaskim niewyodrębnionym dnem i stożkowatą szyjką z mocno wywiniętą na zewnątrz krawędzią wylewu. Przejście szyjki w brzusiec podkreślone załomem. Poniżej szyjki występują dwa małe kolankowato zgięte uszka. Powierzchnie obustronnie gładzone barwy żółtej z miejscowymi przyciemnieniami. Glina schudzona domieszką drobnoziarnistego piasku. Wypał dobry. Wyklejona i w dużej części uzupełniona gipsem. Wymiary: wysokość - 15 cm, wysokość szyjki — 3,5 cm, średnica wylewu — 19,5 cm, średnica brzuśca — 26 cm, średnica dna — 9 om, grubość ścianek — 0,8 cm (ryc. 4 b). Nr kat. 11228.

2. Szczątki kostne osobnika dorosłego, silnie zniszczone co uniemożliwiło określenie wieku i płci.

Grób nr 5 — (zniszczony)

Według relacji przypadkowych odkrywców „naczynia stały obok siebie, obłożone kamieniami. Należy wnioskować, że był to grób popielnicowy z obwarowaniem (?).

Inwentarz

1. Dzbanek o smukłym profilu, z dwustożkowatym i łagodnie zaokrąglonym brzuścem oraz wysoką, stożkowatą szyjką rozchylającą się przy wylewie. Dno płaskie niewyodrębnione. Na brzuścu widoczny ślad po oderwanym uszku. Glina dobrze wyrobiona zmieszana z drobnoziarnistym piaskiem, wypalona na kolor brunatny. Wyklejony i częściowo uzupełniony gipsem. Wymiary: wysokość — 20 cm, średnica wylewu — 11 om, wysokość szyjki — 11 cm, średnica dna — 7 cm, grubość ścianek — 0,7 cm (ryc. 5 a). Nr kat. 11231.

2. Fragmenty środkowej części popielnicy, prawdopodobnie kształtu jajowatego z wysoką, stożkowatą szyjką i szerokim taśmowatym uchem umieszczonym w miejscu przechodzenia szyjki w brzusiec. Powierzchnie obustronnie gładzone barwy żółtej. Glina schudzona dużą domieszką średnioziarnistego piasku. Wypał dobry. Zachowane wymiary: przypuszczalna średnica wylewu — 12 cm, przypuszczalna średnica brzuśca — 23 cm, zachowana wysokość szyjki — 5,5 cm, rozpiętość ucha — 3 cm, grubość ścianek — 0,9 om (ryc. 5b). Nr kat. 11233. (ryc. 6)

3. Przepalone kości ludzkie złożone w tej popielnicy należą do jednego osobnika płci prawdopodobnie męskiej (??), zmarłego w wieku adultus.

Grób nr 6 — popielnicowy z obwarowaniem kamiennym (zniszczony)

Według relacji odkrywcy „w grobie z kamieni" miały znajdować się dwa naczynia, z których jedno przykryte było misą. Udało się uratować jedynie część jednego naczynia, fragmenty misy i pewną ilość przepalonych kości ludzkich.

Inwentarz

1. Dolna część naczynia baniastego z częściowo zachowanym uchem na największej wydętości brzuśca i z płaskim lekko podkreślonym dnem. Powierzchnia zewnętrzna zachowanej części jest szorstka, wewnętrznie gładzona barwy ciemnobrunatnej. Poniżej załomu brzuśca widoczny otwór na wylot przez ściankę (ryc. 6 b). Kilka ułamków górnej części naczynia wskazuje, że popielnica ta posiadała krótką gładzoną szyjkę o zaokrąglonej krawędzi wylewu. Przejście szyjki w brzusiec podkreślone jest łagodnym uskokiem (ryc. 6 a). Ceramika źle wypalona ze śladami pionowego łuszczenia. Glina z domieszką drobnoziarnistego piasku. Zachowane wymiary: wysokość — 10 cm, średnica brzuśca — 23 cm, średnica dna — 13 cm, grubość ścianek — od 0,5 do 0,8 cm. Nr kat. 11235.

2. Drobny fragment przepalonego przedmiotu z brązu (?).

3. Przepalone szczątki kostne, prawdopodobnie jednego osobnika zmarłego w wieku 30—40 lat, płci być może męskiej (??).

4. Fragmenty misy — pokrywy, szerokootworowej, kształtu w przybliżeniu stożkowatego o lekko zaznaczonym i wyodrębnionym płaskim dnie. Krawędź wylewu mocno podkreślona i wywinięta na zewnątrz. Wylew i brzusiec spina szerokie taśmowate ucho. Ścianki zewnętrzne mocno schropowacone barwy czarnej, wewnętrzne gładzone — wyświecane. Glina schudzona dużą domieszką kwarcu i miki. Wypał słaby. Wyklejona częściowo. Zachowane i zrekonstruowane wymiary: wysokość — 9 cm, średnica wylewu — 25 cm, średnica dna — 10 cm, rozpiętość ucha — 5 cm, szerokość ucha — 2,5 cm, grubość ścianek — 0,6 cm, grubość dna — 1,2 cm (ryc. 6 c). Nr kat. 11236.

Grób nr 7 — popielnicowy bez obwarowania, obsypany resztkami stosu.

Na głębokości 0,50 m pod warstwą humusu leśnego, w szarożółtym piasku calcowym, tuż przy brzegu skarpy, wystąpił kolisty zarys jamy grobowej. Częściowo naruszony grób został wyeksplorowany pod nadzorem archeologa. Na wypełnisko jamy składała się spalenizna zmieszana z węgielkami drzewnymi, popiołem i przepalonymi kośćmi. W centralnej części znajdowała się duża popielnica przykryta misą (zachowały się tylko drobne fragmenty), wypełniona przepalonymi kośćmi i resztkami stosu.

Inwentarz

1. Popielnica o nisko umieszczonym, dwustożkowatym i złagodzonym załomie brzuśca, płaskim dnie i wysokiej, stożkowatej szyjce. Krawędź wylewu zaokrąglona i lekko wywinięta na zewnątrz. Powierzchnia zewnętrzna naczynia schropowacona poniżej załomu, powyżej zaś dość starannie wygładzona. Na największej wydętości brzuśca znajduje się ornament rzędu dołków wykonanych stempelkiem. Glina schudzona domieszką średnioziarnistego piasku. Wypalona słabo na kolor ciemnobrunatny. Wymiary: wysokość — 28 cm, średnica wylewu — 19,5 cm, średnica brzuśca — 26 cm, średnica dna — 15 cm, grubość ścianek — od 0,8 do 1,2 cm (ryc. 7 a). Nr kat. 11239.

2. Trzy bardzo drobne fragmenty stopionych w ogniu przedmiotów z brązu (??) oraz jeden fragment kości potylicznej ze śladami wtopionego brązu.

3. Przepalone szczątki kostne należące do jednego osobnika płci być może żeńskiej (??) w wieku około 30 lat.

4. Misa — pokrywa, zachowana we fragmentach, kształtu w przybliżeniu stożkowatego z wgięciem pod krawędzią i brzegiem wychylonym na zewnątrz. Dno płaskie nie wyodrębnione. Ścianki obustronnie wygładzone barwy szarej i ciemnobrunatnej. Glina schudzona domieszką drobnoziarnistego piasku. Wypał dobry. Częściowo wyklejona i zrekonstruowana. Zachowane wymiary: wysokość — 9,5 cm, średnica wylewu — 24 cm, średnica dna — 9 cm, grubość ścianek — 0,8 cm (ryc. 7b). Nr kat. 11240.

Grób nr 8 - popielnicowy z obwarowaniem kamiennym (?)

Podczas przypadkowego odkrycia grób uległ dużemu zniszczeniu. W szarożółtym piasku calcowym wystąpiły fragmenty misy z drobnymi przepalonymi kośćmi ludzkimi. W obrębie tej misy, która spełniała rolę popielnicy znajdowały się 3-4 małe kamienie. Kamienie te stanowiły prawdopodobnie pozostałość zniszczonego obwarowania grobowego (?). Obok misy wystąpił fragment szyjki naczynia - prawdopodobnie przystawki.

Inwentarz

1. Misa — popielnica, szerokootworowa w kształcie odcinka kuli, zachowana we fragmentach, z wgięciem pod krawędzią wychyloną na zewnątrz. Na granicy szyjki i brzuśca umieszczone jest małe, kolankowato zgięte uszko. Pod wgięciem szyjki, na niewielkim odcinku, wystąpił ornament dołków palcowych i kółek wykonanych stempelkiem. Zachowane wymiary: wysokość — 7 cm, średnica wylewu — 26 cm, rozpiętość uszka — 2,5 cm, średnica otworu uszka — 0,6 cm, grubość ścianek — 0,7 cm (ryc. 8 b). Nr kat. 11242.

2. Fragment szyjki naczynia, prawdopodobnie dzbanka spełniającego rolę przystawki, o zaokrąglonej krawędzi wylewu, lekko ściętej na zewnątrz. Powierzchnia obustronnie gładzona barwy, żółtej. Grubość ścianek - 0,4 cm (ryc. 8 a).

3. Drobne ułamki kości ludzkich, mocno rozlasowane, bez możliwości określenia wieku i płci.

W zbiorach Muzeum Okręgowego w Koszalinie znajduje się popielnica z Rosnowa, pochodząca najprawdopodobniej z odkryć przypadkowych w czasie budowy drogi z Rosnowa do Wyszewa w latach 30-tych XX wieku.

1. Popielnica baniasta o wysoko umieszczonym załomie brzuśca i mocno zwężającej się ku górze szyjce, z krawędzią wylewu poziomo uformowaną. Dno płaskie lekko wyodrębnione. Przejście szyjki w brzusiec podkreślone uskokiem. Powierzchnia zewnętrzna naczynia do granicy załomu schropowacona, powyżej gładzona. Wewnętrzna. .— szorstka. Glina schudzona domieszką drobnoziarnistego piasku. Wypał dobry na kolor żółtobrunatny. Krawędź częściowo uszkodzona, uzupełniona gipsem. Wymiary: wysokość — 28 cm, wysokość szyjki — 7 cm, średnica wylewu — 15 cm, średnica brzuśca — 28 cm, średnica dna — 12 cm, grubość ścianek — 0,8 cm (ryc. 9 a). Nr kat. 11230.

2. Przepalone szczątki kostne jednego osobnika płci męskiej, który zmarł w wieku 30-40 lat.

Znaleziska luźne

Podczas wizytacji stanowiska archeologicznego w Rosnowie w kwietniu 1974 r. oraz penetracji ratowniczej we wrześniu tegoż roku natrafiono na pewną ilość ułamków naczyń pochodzących ze zniszczonych grobów. W opracowaniu uwzględniamy fragmenty bardziej charakterystyczne, wprowadzające jakieś elementy dodatkowe do ogólnej analizy ceramiki z cmentarzyska.

Inwentarz

1. Fragment wylewu i część brzuśca popielnicy baniastej (?) z mocno wywiniętą na zewnątrz krawędzią i z szerokim, kolankowatym uchem umieszczonym w miejscu wyodrębnienia szyjki. Na granicy brzuśca znajduje się ornament podłużnych dołków „palcowych". Powierzchnie obustronnie gładzone barwy brunatnożółtej. Glina schudzona pokaźną domieszką drobnoziarnistego kwarcu i miki. Wypal dobry. Uchwycone wymiary: wysokość szyjki — 9,5 cm, rozpiętość ucha — 6 cm, średnica otworu - 2,5 cm, szerokość ucha — od 2,5 do 3,5 om, grubość ścianek - 0,9 cm (ryc.10b). Nr kat. 11243 a.

2. Fragment głębokiej misy w kształcie odcinka kuli z płaskim lekko podkreślonym dnem i zgrubiałą krawędzią wylewu, nieznacznie wychyloną na zewnątrz. Powierzchnie obustronnie gładzone, barwy brunatnożółtej. Glina schudzona dużą domieszką piasku. Wypał dobry. Zachowane wymiary: wysokość — 8,5 cm, średnica dna — 8 cm, grubość ścianek — 0,7 cm (ryc. 9 b). Nr kat. 11243 b.

3. Fragment wylewu misy głębokiej, szerokootworowej, kształtu stożkowatego o zaokrąglonej krawędzi wylewu. Powierzchnie obustronnie, nierówno wygładzane, barwy żółtobrunatnej. Glina schudzona dużą domieszką średnioziarnistego piasku z dodatkiem kwarcu. Wypał słaby, przełom dwubarwny (czarno-żółty). Częściowo zrekonstruowana. Uchwycone wymiary: wysokość — 8,5 cm, średnica wylewu — 26 cm, grubość ścianek — 0,7 cm (ryc. 8c). Nr kat. 11243 c.

4. Fragmenty szyjki i brzuśca dużej popielnicy baniastej (?) o schropowaconym brzuścu i gładkiej szyjce. Przejście szyjki w brzusiec podkreślone wyrazistym uskokiem, który dodatkowo zdobiony jest dookolnym rzędem dołków oraz małych guzków rozmieszczonych symetrycznie, ze zwisającymi półkoliście w dół potrójnymi liniami wykonanymi palcem. Powierzchnia zewnętrzna barwy żółtobrunatnej, wewnętrzna — ciemnobrunatna. Wypał dobry, glina z domieszką dużej ilości piasku i kwarcu. Grubość ścianek — od 0,8 do 0,9 cm (ryc. 10a). Nr kat. 11243 d.

5. Fragment wylewu naczynia jajowatego o mocno schropowaconej powierzchni zewnętrznej. Wypał dobry. Glina z dużą domieszką średnioziarnistego kwarcu. Grubość ścianek — 0,6 cm (ryc. l0c). Nr kat. 11243 e.

6. Fragment wylewu miseczki — przystawki o wywiniętej na zewnątrz krawędzi wylewu, esowatym profilu brzuśca, zdobionej trzema poziomymi dookolnymi żłobkami. Powierzchnie obustronnie gładzone barwy ciemnobrunatnej. Glina z małą domieszką piasku. Wypał dobry. Grubość ścianek — 0,7 cm (ryc. 9c). Nr kat. 11243 f.

ANALIZA MATERIAŁÓW

Obrządek pogrzebowy

W oparciu o uzyskane materiały zabytkowe, relacje przypadkowych odkrywców oraz wyniki lustracji autora opracowania wraz z doraźnymi badaniami ratowniczo-zabezpieczającymi, cmentarzysko w Rosnowie na stanowisku 1. należy zaliczyć do obiektów grobowych ludności kultury pomorskiej. Podobnie jak wszystkie tego typu stanowiska grobowe na Pomorzu i w Wielkopolsce i to stanowisko należy zaliczyć do cmentarzysk płaskich nie sygnalizowanych żadną dodatkową formą na powierzchni terenu. Powszechnie stosowanym rytuałem było wyłącznie ciałopalenie. Z uwagi na zachowanie się w obrębie prowadzonych prac ziemnych pewnej ilości kamieni polnych ze śladami spalenizny, jak i duże ilości tychże kamieni u podstawy skarpy możemy wnioskować; że obiekty te reprezentowały głównie (oprócz grobu nr 7) typ ciałopalnych grobów z obwarowaniem kamiennym. Odkryte groby stanowią część większego cmentarzyska, które zasięgiem zajmowało najpewniej całą kulminację, wyniesienia morenowego.

Sposób pozyskiwania materiałów wyklucza jednak możliwość przeprowadzenia dokładnej charakterystyki cmentarzyska, a nawet określenia szczegółowych ram chronologicznych z uwagi na stan zniszczenia obiektów i skąpy materiał archeologiczny. Nie udało się zadokumentować rysunkowo ani jednego nie zniszczonego grobu. W sumie na cmentarzysku w Rosnowie w latach 1973-1974 odsłonięto osiem grobów, z czego tylko jeden (grób nr 7) częściowo pod nadzorem archeologa.

W zakresie systemu pochówkowego na omawianym cmentarzysku w poszczególnych grobach nie stwierdzono istotnych różnic. W siedmiu 1 przypadkach formą grobu są pochówki popielnicowe z obwarowaniem, kamiennym, a tylko jeden (nr 7} to grób popielnicowy bez obwarowania obsypany resztkami stosu. Odkryte pochówki, oprócz grobu nr 5, były grobami jednopopielnicowymi - jednostkowymi, co potwierdziła także ekspertyza anatomiczno-antropologiczna przepalonych szczątków kostnych. W grobach nr 4 i 8 nie udało się uzyskać wyników antropologicznych z uwagi na znikomą ilość i silne rozlasowanie kości.. Szczątki zmarłych składane były najczęściej w naczyniach baniastych, a pojedynczo w wazowatych i jajowatych. W jednym przypadku (grób nr 8) misa spełniała rolę popielnicy. Naczynia służące do składania szczątków zmarłego przykrywane były z zasady misami odwróconymi dnem do góry. Poza grobami nr 6 i 7, gdzie wystąpiły wśród przepalonych kości resztki stopionych ozdób (?) z brązu, pozostałe groby nie zawierały żadnych darów grobowych.

Groby popielnicowe czyste z obwarowaniem kamiennym, dominujące na cmentarzysku w Rosnowie, pozostają w bardzo ścisłym związku z grobami skrzynkowymi z obwarowaniem i stanowią dalsze stadium rozwojowe form obrządku pogrzebowego ludności kultury pomorskiej. Występują przez cały okres rozwoju tej kultury w towarzystwie innych pochówków. Mniej licznie spotykane są w hallsztacie D, jednak już we wczesnym i środkowym podokresie lateńskimi występują w większości na cmentarzyskach. Ogniwem przejściowym pomiędzy wyżej opisaną formą grobu a grobami jamowymi są pochówki popielnicowe bez obwarowania obsypane resztkami stosu (np. grób nr 7). Stanowią one dalsze stadium rozwojowe grobów popielnicowych czystych w groby jamowe, zwyczaju dokonującego się pod wpływem kultury łużyckiej.

Z uwagi na sposób w jaki materiały z tego cmentarzyska trafiały do rąk archeologów i dosyć silnie zniszczenie popielnic, materiał kostny był w większości w trakcie odkrycia oddzielany od naczyń. Jedynie w dwóch przypadkach udało się przeprowadzić warstwową analizę antropologiczną przepalonych szczątków kostnych. W jej wyniku stwierdzono, że kości ludzkie były złożone w naczyniach w porządku anatomicznym. Trudno jest jednak uważać, że. reguła ta była stosowa- na powszechnie we wszystkich urnach na cmentarzysku w Rosnowie, ponieważ - jak uważa się powszechnie - tego typu prawidłowości cmentarzysku w Rosnowie uzależnione były od kilku czynników natury obiektywnej. Przeprowadzona analiza antropologiczna kości z 7 grobów z Rosnowa wykazała, że w jednej popielnicy składano przepalone kości jednego osobnika. Wiek zmarłych osobników dorosłych kształtował się w granicach od 30 do 40 lat: płeć w dwóch przypadkach była żeńska i w dwóch męska, w jednym grobie pochowano dziecko, natomiast w grobach nr 4 i nr 8 płci z uwagi na silne zniszczenie kości nie określono.

Ceramika

Jedynym materiałem ruchomym zebranym na cmentarzysku w Rosnowie jest ceramika i przepalone kości ludzkie. Ponieważ o formach grobów możemy wnioskować niejako pośrednio opierając się jedynie na obserwacjach przypadkowych odkrywców, przeto do wyznaczania ram chronologicznych użytkowanego cmentarzyska ceramika jest bardzo istotnym wskaźnikiem. Z uzyskanego materiału ceramicznego udało się zrekonstruować całkowicie lub częściowo 11 naczyń, w tym 6 popielnic i 5 mis służących jako pokrywy. Wliczając w ten zespół popielnicę z grobu nr 1 (1973 r.) oraz popielnicę ze zbiorów poniemieckich do analizy dysponujemy 13 naczyniami.

W grupie popielnic najliczniejszą formą są naczynia baniaste z wydętym, lekko schropowaconym (ryc. 9a, 10a) lub gładkim brzuścem (ryc. 2), płaskim dnem i gładką szyjką z krawędzią wywiniętą na zewnątrz, zaopatrzone w górnej partii brzuśca w dwa taśmowate uszka (ryc. 4b, 5b, 10b), niekiedy rytualnie utrącone (ryc. 6b) lub wystające guzki zamiast uch (ryc. 4a, 10a). Popielnica z guzkami z grobu nr 3 (ryc. 4a) zdobiona jest dodatkowo na załomie rzędem dookolnych pionowych nacięć wykonanych stempelkiem, natomiast luźno znalezione fragmenty naczynia (ryc. 10a) posiadają wokół guzków półkoliste linie.

Naczynia tego typu, powstałe zapewne pod wpływem oddziaływania kultury łużyckiej na kulturę pomorską, są dość charakterystyczne dla ludności kultury pomorskiej, zwłaszcza dla jej fazy późnej datowanej na wczesny i środkowy podokres lateński. Mają one szerokie analogie na dotychczas przebadanych cmentarzyskach ludności kultury pomorskiej na terenie Pomorza Środkowego.

Niezależnie od wymienionych wyżej popielnic stwierdzono pojedynczy egzemplarz popielnicy w przybliżeniu dwustożkowatej, z nisko osadzonym załomem brzuśca, zdobionej w tym miejscu rzędem wyciskanych dołków palcowych (ryc. 7a). Naczynia te bardzo wyraźnie nawiązują do form fazy wielkowiejskiej kultury łużyckiej grupy wschodnio-pomorskiej z okresu halsztackiego. Zważywszy jednak na peryferyjny charakter cmentarzyska można przyjąć przetrwanie tego typu naczyń do okresu lateńskiego. Analogiczne naczynia, najbliższe naszemu stanowisku, wystąpiły na cmentarzysku w Szczecinku, stan. 5.

Znalezione luźno a pochodzące ze zniszczonych grobów fragmenty naczynia jajowatego (ryc. 10 c) oraz ułamki miseczki — przystawki (ryc. 9 c) to również stare formy łużyckie częste w halsztacie C, przejęte przez ludność kultury pomorskiej we wczesnym podokresie lateńskim. Występujące w zbiorze naczyń z Rosnowa misy pełniły funkcję popielnie (grób nr 8), pokryw (grób nr 2, 6, 7) i najprawdopodobniej przy. stawek. Jedynie w dwóch pierwszych przypadkach jesteśmy pewni ich funkcji. Pozostałe misy znajdowano przemieszane wraz ze szczotkami popielnic, co utrudnia określenie funkcji, jaką pełniły w grobach. Na uwagę zasługuje misa — pokrywa z grobu nr 2, półkulista z szeroką i zdobioną krawędzią wylewu (ryc. 3b). Należy ona do form, na których zaważyły w dużym stopniu naśladownictwa wzorów łużyckich. Przyjmuje się, że pod wpływem kultury łużyckiej1S znaczna część mis pomorskich zatraca wgiętą poniżej krawędzi szyjkę i przekształca się w misy stożkowate o prostych brzegach (ryc. 3b, 8c). Takie właśnie misy dość licznie znajdywano na cmentarzyskach Pomorza Środkowego, m. in. w Maryńcu, Szczecinku, Pomianowie, Głomsku, Łubowie i Garbku. Pozostałe egzemplarze mis z Rosnowa reprezentują formy z płaskim dnem i zaklęśnięciem poniżej krawędzi wylewu. Dwie z nich posiadają uszka (ryc. 6c, ab), przy czym jedna jest ornamentowana dookolnym pasmem dołków. Formy te występują przez cały okres trwania i rozwoju kultury pomorskiej.

Charakterystycznym typem ceramiki grobowej z Rosnowa jest dzban ze śladami po Utrąconym uchu (ryc. 5a). Być może pełnił on funkcję przystawki (?) zważywszy na fakt, że w tym grobie wystąpiły również ułamki innego dużego naczynia — popielnicy. Dzbanek wyróżnia się przysadzistym brzuścem i smukłą cylindryczną szyjką rozchylającą się kielichowato przy wylewie. Ucho, po którym zachował się tylko otwór, umieszczone było w środkowej części szyjki. B. Chomentowska, opracowująca cmentarzyska kultury pomorskiej na Mazowszu, zalicza takie naczynia do typu 7 odmiany C i uznaje je za charakterystyczną halsztacką formę przystawek. Przystawki tego typu są stosunkowo liczne w grobach skrzynkowych z obwarowaniem, między innymi często spotykane na terenie Pomorza Środkowego. Jako formy o funkcji nie tylko sepulkralnej przeżywają się w głąb wczesnego podokresu lateńskiego.

CHRONOLOGIA

Cmentarzysko w Rosnowie na stanowisku 1, ze swoimi pochówkami ciałopalnymi w grobach popielnicowych z obwarowaniem kamiennym i popielnicowych bez obwarowania ze śladami stosu, jest typowe dla ludności kultury pomorskiej w starszej (fazie okresu halsztackiego i wczesnego okresu lateńskiego i należy do stanowisk grobowych nader często spotykanych na terenie całego Pomorza Środkowego. Z form ceramicznych, jakie wystąpiły w grobach, najpewniejszym elementem datującym wydają się być naczynia w przybliżeniu baniaste i z chropowatym brzuścem lub w całości wygładzane, zaopatrzone niekiedy w dwa taśmowate ucha, które większość badaczy uważa za reprezentatywne dla wczesnego i środkowego okresu lateńskiego. Wyżej wymienione naczynia oraz formy jajowate, których ułamki zostały |znalezione luźno na stanowisku, a także misy z brzegiem zagiętym do środka lub z wklęśnięciem poniżej krawędzi są również typowymi formami ceramicznymi kultury pomorskiej z wczesnego i środkowego okresu lateńskiego.

Pewne wątpliwości w datowaniu cmentarzyska na wczesny i środkowy okres lateński nasuwają się przy analizie ceramiki z grobu nr 7. Naczynia kształtu dwu-stożkowatego z nisko umieszczonym i złagodzonym załomem brzuśca, zdobione tzw. ornamentem palcowym, wyraźnie ,' nawiązują do form ceramicznych fazy wielkowiejskiej, zaliczanej ostatnio jeszcze do kultury łużyckiej. Trudno jednak jeden grób' w Rosnowie wiązać z okresem halszackim C. Bardziej słuszna wydaje się uwaga zawarta już we wcześniejszych opracowaniach cmentarzysk, wskazująca na przeżywanie się tego typu naczyń do Okresu lateńskiego. Na podstawie obrządku pogrzebowego i określonych form grobów oraz pozyskanej ceramiki, a także analogii do dobrze datowanych cmentarzysk (np. Sokołowice, Maryniec, Szczecinek, Głomsk) cmentarzysko w Rosnowie, gmina Manowo, stanowisko 1, należy datować na wczesny i środkowy podokres lateński, tzn. na lata 400 -125 p.n.e.

KOSZALIŃSKIE ZESZYTY MUZEALNE T. 11. 1981R.
Ignacy Skrzypek
Muzeum Okręgowe w Koszalinie